اختلال دوقطبی یکی از پیچیدهترین اختلالات روانی است که با نوسانات شدید خلقوخو، از دورههای افسردگی عمیق تا فازهای شیدایی یا نیمهشیدایی، همراه است. این اختلال که بر عملکرد مغز، رفتار، روابط اجتماعی و کیفیت زندگی تأثیر مستقیم دارد، نیازمند درمانی چندجانبه شامل دارودرمانی، رواندرمانی و تغییرات سبک زندگی است. در این میان، ورزش منظم و برنامهریزیشده بهعنوان یک مداخله غیردارویی و مؤثر در مدیریت علائم این اختلال جایگاه ویژهای یافته است.
این مقاله به بررسی تأثیر تمرینات فیزیکی بر بهبود علائم، کاهش شدت نوسانات خلقی، بهبود خواب، افزایش عملکرد شناختی، کاهش اضطراب و افسردگی در بیماران دوقطبی میپردازد و همچنین به بررسی سازوکارهای زیستی و روانی ورزش در بدن این بیماران اشاره دارد.
اختلال دوقطبی؛ نگاهی کلی
اختلال دوقطبی (Bipolar Disorder) یکی از انواع اختلالات خلقی است که معمولاً در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی آغاز میشود و بهصورت چرخههایی از خلق بالا (شیدایی) و خلق پایین (افسردگی) بروز میکند. این اختلال میتواند زندگی روزمره را مختل کند و حتی در موارد شدید، خطر خودکشی را افزایش دهد.
انواع اختلال دوقطبی:
نوع I: شامل دورههای شیدایی شدید که ممکن است نیاز به بستری داشته باشد.
نوع II: شامل نوسانات بین افسردگی و هایپومانیا (شیدایی خفیف).
اختلال سیکلوتایمیا: نوسانات خلقی خفیفتر و پایدارتر.
انواع نامشخص: که ویژگیهای کامل یکی از انواع بالا را ندارند اما نشانههایی از دوقطبی دارند.
چالشهای درمان اختلال دوقطبی
درمان دوقطبی به دلیل نوسانات خلقی غیرقابلپیشبینی و تأثیر شدید داروهای تثبیتکننده خلق، چالشهای بسیاری دارد. بسیاری از بیماران از عوارض جانبی داروها رنج میبرند و درمان رواندرمانی نیز زمانبر است. در نتیجه، توجه به راهکارهای غیردارویی مانند ورزش منظم، اهمیت فراوانی یافته است.
ورزش؛ مکملی مؤثر در مدیریت اختلال دوقطبی
مطالعات متعدد نشان دادهاند که فعالیت بدنی منظم میتواند بهطور معناداری در کنترل علائم اختلال دوقطبی مؤثر باشد. ورزش، نهتنها خلق را بهبود میبخشد، بلکه به تنظیم خواب، کاهش استرس، افزایش انرژی و بهبود عملکرد شناختی کمک میکند.
اثرات مثبت ورزش بر بیماران دوقطبی
1. بهبود علائم افسردگی
در فاز افسردگی دوقطبی، بیماران دچار بیانرژی بودن، ناامیدی، بیخوابی یا پرخوابی، کاهش میل به فعالیت و حتی افکار خودکشی میشوند. ورزش با افزایش سطح اندورفین، دوپامین و سروتونین باعث بهبود خلق و کاهش احساس افسردگی میشود.
2. کاهش شدت فاز شیدایی
اگرچه ورزشهای پرتحرک ممکن است در دوره شیدایی تحریککننده باشند، اما فعالیتهای منظم و سبک میتوانند به تخلیه انرژی اضافه، کاهش تحریکپذیری و افزایش تمرکز کمک کنند.
3. تنظیم خواب
بینظمی در خواب یکی از علائم رایج اختلال دوقطبی است. ورزش باعث تنظیم چرخه شبانهروزی، افزایش کیفیت خواب و کاهش دورههای بیخوابی در بیماران میشود.
4. افزایش توانایی مقابله با استرس
ورزش یکی از مؤثرترین ابزارها برای کنترل استرس است. بیماران دوقطبی معمولاً به محرکهای استرسزا واکنش شدیدتری دارند و ورزش منظم به آنها کمک میکند تا واکنشهای روانی و فیزیولوژیکی خود را بهتر مدیریت کنند.
5. افزایش اعتماد به نفس و عملکرد اجتماعی
بیماران دوقطبی ممکن است در روابط اجتماعی خود دچار مشکل شوند. ورزشهای گروهی یا کلاسهای ورزشی، حس تعلق، عزت نفس و ارتباط اجتماعی را بهبود میبخشند.
مکانیسمهای زیستی تأثیر ورزش در اختلال دوقطبی
تنظیم محور HPA (هیپوتالاموس – هیپوفیز – آدرنال): این محور در واکنش به استرس فعال میشود و در اختلال دوقطبی دچار عدم تعادل است. ورزش منظم موجب تنظیم این محور و کاهش کورتیزول میشود.
افزایش نوروژنز (تولید سلولهای عصبی): بهویژه در هیپوکامپ که در حافظه، یادگیری و خلق نقش دارد.
افزایش BDNF (عامل نوروتروفیک مشتق از مغز): ورزش سطح BDNF را بالا میبرد که در سلامت و بازسازی نورونها مؤثر است.
کاهش التهاب مزمن: اختلال دوقطبی با التهابهای عصبی مرتبط است. ورزش با کاهش سیتوکینهای التهابی (مانند IL-6 و TNF-α) به کاهش التهاب کمک میکند.
بهترین نوع و شدت ورزش برای بیماران دوقطبی
به دلیل ویژگی خاص این اختلال، نوع و شدت تمرین اهمیت زیادی دارد. توصیهها شامل:
ورزشهای هوازی ملایم تا متوسط: پیادهروی، دوچرخهسواری، یوگا، شنا.
تمرینات تنفسی و آرامسازی: برای کنترل اضطراب و بیقراری.
تمرینات مقاومتی سبک: کمک به افزایش اعتمادبهنفس و حس تسلط بر بدن.
تمرینات گروهی با نظارت مربی: ایجاد تعامل اجتماعی و حس حمایت.
هشدارها و نکات مهم
دوره شیدایی فعال: در این مرحله، ورزشهای شدید میتوانند خطرناک باشند و علائم را تشدید کنند. فقط با نظارت پزشک یا روانشناس مجاز است.
پیگیری منظم: لازم است تمرینات تحت نظر روانپزشک، مربی ورزشی یا روانشناس تنظیم شود.
توجه به خواب و تغذیه: ورزش باید بخشی از یک سبک زندگی سالم شامل خواب کافی و تغذیه متعادل باشد.
ورزش همراه با دارودرمانی: نباید جایگزین دارو شود بلکه مکمل آن است.
نتایج تحقیقات علمی
مطالعهای در سال ۲۰۲۰ نشان داد که ورزش هوازی سه بار در هفته به مدت ۱۲ هفته موجب کاهش معنیدار علائم افسردگی در بیماران دوقطبی نوع II شد. همچنین، نتایج MRI نشان داد که حجم هیپوکامپ در این افراد افزایش یافته بود.
تحقیقات دیگری در دانشگاه استنفورد نشان داد که ورزش با شدت متوسط میتواند منجر به افزایش فعالیت نواحی پیشپیشانی مغز (مرتبط با کنترل خلق) در بیماران دوقطبی شود.
توصیههای کاربردی برای بیماران و خانوادهها
آرام شروع کنید: از روزی ۱۵ تا ۲۰ دقیقه پیادهروی آغاز و بهتدریج زمان را افزایش دهید.
دفترچه ثبت تمرین داشته باشید: تا پیشرفت و تأثیر آن را ثبت کنید.
در زمانهای با خلق پایین بیشتر تمرین کنید: چون بیشترین تأثیر را در این دوره دارد.
از تمرینات آرامسازی قبل از خواب استفاده کنید.
خانواده نقش کلیدی دارند: حمایت خانواده در ترغیب بیمار به ورزش بسیار مؤثر است.
نتیجهگیری
اختلال دوقطبی یکی از چالشبرانگیزترین اختلالات روانپزشکی است، اما با راهکارهایی مانند ورزش منظم، میتوان تا حد زیادی کیفیت زندگی بیماران را ارتقا داد و از شدت نوسانات خلقی کاست. ورزش بهعنوان یک درمان مکمل در کنار دارو و رواندرمانی، هم از نظر بیولوژیکی و هم روانشناختی تأثیر مثبت دارد. نکته کلیدی، انتخاب درست نوع تمرین، رعایت تعادل در شدت، و هماهنگی با پزشک معالج است. با رویکردی جامع و علمی، بیماران دوقطبی میتوانند مسیر بهبود و تثبیت خلق را با اطمینان بیشتری طی کنند.
تهیه و تنظیم: تیم تحقیق و پژوهش ورزش مولتی کامبت